In december 1945 werd een opmerkelijke vondst gedaan. In Egypte werd bij de plaats Nag Hammadi een kruik gevonden met daarin een vijftigtal oude geschriften. Het betrof een vondst van zowel christelijke als niet-christelijke teksten.
De vondst van de Nag Hammadi geschriften
Twee jonge boeren, Mohammed en Khalifah Ali, die nog bij hun moeder woonden, vonden de Nag Hammadi geschriften toen zij een stuk grond aan het bewerken waren.
Ze vonden een grote kruik en maakten deze stuk in de hoop goud aan te treffen. In plaats daarvan bleken het oude geschriften te zijn. De broers namen de inhoud van de kruik mee naar huis om later te bedenken wat ze met deze vondst zouden doen. Voorlopig kreeg het papier een plekje naast het fornuis van hun moeder.
Het verhaal gaat dat de broers kort daarna wraak namen op de moordenaar van hun vader. Het is een bloederig verhaal want de man in kwestie werd in mootjes gehakt en deels verorberd door de bloeddorstige broers.
Achteraf blijkt dat ze de verkeerde man te pakken hebben genomen. Ook toen waren er al vergismoorden.
De mannen worden opgepakt en in de gevangenis geworpen.
Als de mannen weer vrijkomen, blijkt dat moeder een deel van de geschriften heeft gebruikt om het fornuis aan te steken. Uiteindelijk verkopen ze de overgebleven geschriften voor een fles whiskey en een briefje van tien pond.
Koptisch museum
Een deel van de boeken kwam via de zwarte handel in Duitsland terecht. Het grootste deel belandde echter in het Koptisch museum te Cairo, waar het nog steeds te bezichtigen is. Hier konden wetenschappers aan de gang met de ontcijfering van de geschriften.
De geschriften zijn verslagen van ontmoetingen tussen Jezus en zijn volgelingen. Maar er zijn ook Hermetische teksten, dit zijn teksten die aan de mythische Hermes Trismegistos worden toegeschreven.
Hermes Trismegistos is een mythisch figuur. Het woord Trismegistos betekent driemaal de grootste. Hij is de grootste filosoof, priester en koning. Hermes is de Griekse equivalent van de Egyptische Toth, de God van de wijsheid en het schrift. Aan hem werden allerlei praktische en mystieke teksten toegeschreven.
Jung en de Nag Hammadi geschriften
Eén van de geïnteresseerden was Carl Jung. Hij heeft diverse teksten gekocht en bestudeerd. Een deel van zijn filosofische en psychologische verklaringen is gebaseerd op deze studie.
Het bewustzijn, de oerherinnering (archetypes) die de mens verbindt, is een van de thema’s van Jung. Dit geldt ook voor de gnostiek en het hermetisch denken dat in de Nag Hammadi geschriften beschreven wordt.
Volgens Jung tonen de Nag Hammadi-geschriften ons de vergeten wortels van de christelijke cultuur. Ze zijn niet gecensureerd door kerkvaders en tonen ons wellicht de werkelijke boodschap van Jezus. Zelfs de kerkelijke macht kan de waarde van deze geschriften niet ontkennen. Een nieuw – eeuwenoud – geloof doet zijn intrede in deze tijd.
De geschiedenis van de Nag Hammadi geschriften
In 367 werd door Athanasius kerkvader van Alexandrië vastgesteld welke boeken in het Nieuwe Testament mochten worden opgenomen. Alle geschriften over het geloof die daar niet in thuishoorden, werden als ketterij gezien en moesten vernietigd worden.
In grote lijnen werd het volgende onderscheid gemaakt: Boeken waaruit bleek dat de mens afhankelijk was van de Goddelijke genade werden opgenomen in het nieuwe testament. De boeken waaruit bleek dat er sprake is van een innerlijk religieus weten (Gnostiek) werden hiervan uitgesloten.
Het Nieuwe Testament bestaat uit 27 boeken. Deze zijn voor het grootste deel geschreven tussen 50-100 na Christus.
Verstopt door monniken
Voor zover bekend hebben monniken van het Pochomius klooster de Nag Hammadi geschriften begraven nadat de lijst van Athanasius werd gepubliceerd. Het is niet moeilijk een voorstelling te maken van de wanhoop die zich meester maakte van de monniken uit het Pochomius klooster toen bleek dat zij hun kostbare geschriften moesten vernietigen.
Door het kopiëren en bestuderen van deze geschriften hadden zij inzicht gekregen over het ontstaan van de wereld en de rol van Jezus hierin. Een inzicht dat vernietigd moest worden, omdat het niet strookte met het inzicht van de geestelijke machthebbers uit die tijd.
In het klooster was ongetwijfeld een aantal monniken die de geestelijke machthebbers volgden en hun collega’s dreigden met ex-communicatie als zij de ketterse boeken niet zouden vernietigen. Maar voor andere monniken waren de teksten van zo’n groot belang dat zij deze verstopten in een kruik in een nabijgelegen grot.
Dankzij het gunstige, droge klimaat in Egypte wisten deze rollen ruim 1600 jaar te overleven om in een tijd van geestelijke vernieuwing teruggevonden te worden.
Korte beschrijving van twee geschriften
Ik heb het boek dat hiernaast is afgebeeld een aantal jaar geleden gekocht. Twee teksten die mij aanspraken, wil ik hieronder kort toelichten. Wellicht dat ik dit later nog aan zal vullen met een volgend fragment.
Ik heb gekozen voor Het Evangelie van de Waarheid en Het Evangelie van Thomas.
Het Evangelie van de Waarheid
Het Evangelie van de Waarheid is in 145 na Christus door Valentius geschreven en 200 jaar later in het Koptisch vertaald. Het is deze vertaling die is teruggevonden in Nag Hammadi.
Valentius was een christen uit Alexandrië, die op de nominatie stond om paus te worden. Toen de benoeming uitbleef, stichtte hij een eigen gnostische beweging.
Het evangelie is niet een evangelie in de traditionele zin van het woord. Het beschrijft niet het leven van Christus, maar het bevat wel degelijk een ‘blijde boodschap’. Het evangelie laat ons zien wat ons ware wezen is. Het gaat over wat we zijn vergeten en waartoe we zullen ontwaken uit onze onwetendheid. De redding ligt in de psychologische ervaring van het vinden van het Zelf.
Jung heeft de tekst in 1945 aangekocht. Het thema is in veel van zijn werk terug te vinden.
Waar gaat het Evangelie van de Waarheid over?
Sterk vereenvoudigd is de visie dat er een oerwereld bestond waarin alles perfect was. Vanuit deze perfectie heeft een niet bedoelde materiële schepping plaatsgevonden. Hierdoor is dualisme ontstaan: goed en kwaad, geest en stof, leven en dood. Het één niet kan bestaan zonder het ander.
De oorspronkelijke wereld kent deze tegenstellingen niet, waardoor deze voor ons onbevattelijk en onbeschrijfbaar is.
In de grond van de zaak draagt de mens een stukje van die oerwereld bij zich. Volgens het Evangelie der Waarheid moeten we in contact komen met dat deel zodat we onderscheid leren maken tussen het goddelijke en het stoffelijke.
In het evangelie der waarheid staat dat God ons die perfectie niet misgunt, want: waarom zou Hij Zijn ledematen iets misgunnen?
Sla alleen acht op jezelf
De stoffelijke wereld is dus niet perfect. Alles is tijdelijk, we bouwen iets op en voordat we het weten wordt het weer afgebroken. Een eeuwige cyclus van schepping en vernietiging, van leven en dood, van oorlog en vrede.
Het maakt een nadenkend mens wanhopig. Het is vanuit die wanhoop dat de mens uiteindelijk op zoek gaat naar eenheid en perfectie.
Niet ieder mens gaat op zoek en niet ieder mens zal het vinden, maar omdat de Bron in onszelf aanwezig is, zijn we in principe allemaal toegerust om die weg te bewandelen.
“Sla alleen acht op jezelf (bedoeld wordt: oordeel niet)
en bekommer je niet om andere materiële zaken
die jullie immers uitgeworpen hebben.
Keer niet terug om weer op te eten wat jullie al uitgebraakt hebben.
Wees geen mot, geen worm, want jullie zijn het materiële al voorbij!”
Het Evangelie van Thomas
Van de rollen die in Nag Hammadi zijn gevonden, is het evangelie van Thomas het meest vertaald. We kennen de schrijver als de ongelovige Thomas, maar in dit evangelie wordt hij beter beoordeeld, omdat hij tegen Jezus zegt: “Meester mijn mond zal mij volstrekt niet toelaten te zeggen op wie u lijkt”, wordt hij door Jezus in vertrouwen genomen.
Het is waarschijnlijk het oudste evangelie dat we kennen en stamt van ca. 50 na Christus.
Sommige teksten komen ook in de Bijbel voor: de gelijkenis van het mosterdzaadje en de bruiloft waar de genodigden niet op komen dagen.
Opvallend is de kernachtige manier van schrijven en het ontbreken van theologie. Veel wordt overgelaten aan de verantwoordelijkheid van de mens. Ook zelfkennis krijgt hier de nadruk. Zelfkennis is de weg naar wat in dit boek Het Koninkrijk wordt genoemd. De mens moet zoeken totdat hij vindt.
Jezus komt naar voren als iemand die de weg weet en de opdracht heeft deze weg aan de mensen duidelijk te maken.
De inhoud van het evangelie van Thomas
Bijna iedere tekst in het boek begint met de woorden: “Jezus zei:”. Wat dan volgt zijn kernachtige waarheden of wijsheden. Nergens worden de woorden verklaard of in een ander perspectief geplaatst. De lezer moet zelf maar zien wat hij met deze woorden doet.
Heel kernachtig zijn de volgende woorden:
Jezus zei: “Word voorbijgangers.”
Deze woorden maken duidelijk hoe wij in de wereld kunnen staan. We kunnen intens leven, van alles genieten en op die manier één worden met de wereld.
Wanneer we echter als voorbijgangers de wereld ervaren, kunnen we onze oordelen over wat er gebeurt makkelijker loslaten. We zien de dingen gebeuren, we zijn erbij aanwezig en kunnen eventueel helpen, maar we maken er geen deel van uit.
(Dit is bijvoorbeeld in zekere mate te vergelijken met Artsen Zonder Grenzen. Zij helpen de slachtoffers in conflictsituaties zonder in het conflict betrokken te raken).
Het gnostische aspect van dit evangelie wordt kernachtig samengevat in de volgende zin:
Wie het AL denkt te kennen
Maar niet zichzelf
Blijft volkomen in gebreke.
Nag Hammadi, bedreiging of aanvulling?
Veel gelovigen zien de Nag Hammadi geschriften als een prachtige aanvulling op hun geloofsbeleving. De teksten getuigen van een diepe wijsheid, die afrekent met de opgelegde angst of afkeuring van het fundamentalistische christelijk denken.
De roep om kennis van het Zelf en de roep om te ontwaken uit onwetendheid is een boodschap die de hedendaagse mens en moderne christen aanspreekt. In die zin mogen we het opmerkelijk vinden dat de Nag Hammadi geschriften juist in deze tijd zijn teruggevonden.
Uiteraard zijn er ook christenen die de intentie van de kerkvaders volgen en deze geschriften als gevaarlijk beschouwen. Ik las een artikel op verizine.nl waarin staat dat dit soort teksten gebruikt worden om het christendom in diskrediet te brengen en dat ze getuigen van dwalingen, ingegeven door een versmelting met heidense mythes en filosofieën.
Ik laat het oordeel graag aan de lezer over.
De Nag Hammadi geschriften en de Dode Zee-rollen
Vaak worden de Dode Zee-rollen en de Nag Hammedi geschriften met elkaar verward. De Nag Hammedi geschriften zijn in Egypte gevonden (1945) en de Dode Zee-rollen in een gebied rond de dode zee (Qumran) in Israel (vanaf 1947).
De Dode Zee-rollen zijn overwegend in het Hebreeuws geschreven en bevatten teksten uit het Oude Testament aangevuld met verhalen, die niet in het Oude Testament zijn opgenomen. Daarbij is opvallend dat de bekende boeken uit het OudeTestament hetzelfde zijn als de teksten van de Dode Zee-rollen. De Dode Zee-rollen stammen uit een periode rond 165 vóór Christus.
De Nag Hammedi geschriften zijn geschreven in de eerste eeuwen na Christus en sluiten aan bij het Nieuwe Testament.
De Dode Zee-rollen zijn geen boeken. Het zijn rollen die gemaakt zijn van perkament van de huid van dieren. De Nag Hammedi geschriften zijn geschreven op papyrus en gebonden in oude kaften. Ze hebben meer het uiterlijk van een boek.
Jacob Slavenburg over Nag Hammadi
Het boek Een Reis langs de Mysteriën van Jacob Slavenburg heb ik aangeschaft toen het uitkwam. Dit boek neemt je mee op naar een deels verborgen geschiedenis, die vaak in het geheim werd doorgegeven van ingewijde tot ingewijde.
Het is een prachtig geïllustreerd boek met een hard kaft en meer dan 300 pagina’s. Als je van dit soort mysteries houdt, moet dit boek (voor deze prijs!) absoluut in je boekenkast staan.
Je kunt ook zijn gefilmde colleges volgen, waar bovenstaande film er één van is.
